Tổ chức chính quyền của Libya không dựa theo một định chế chính trị mẫu mực nào

  Sau Tunisia và Ai Cập, phong trào chống đối của người Ả Rập tràn vào Libya và sau mấy tuần bị cấm vận quân sự và liên quân dội bom liên tục, dư luận tin rằng bạo quyền Kadhafi sẽ nhanh chóng sụp đổ và phong trào chống đối sẽ lên thay thế.

Phiến quân Libya cưỡi lạc đà, mặc trang phục truyền thống và cầm lá cờ từ thời trước năm 1951

Nhưng thực tế đã không giản dị như vậy. Kadhafi đã không những tiếp tục ở lại chính quyền mà còn thành công trong việc tái chiếm những cơ sở kinh tế chiến lược đã lọt vào tay quân nổi dậy trước đó.

Ai giúp Kadhafi tồn tại?

Khác với cuộc nổi dậy của cộng đồng người Ả Rập tại Trung Cận Ðông, sự chống đối của người Libya không xuất phát từ giới trí thức hay thợ thuyền mà từ các bộ lạc.

 Chủ đích của những đòi hỏi cũng khác nhau. Dân chúng Tunisia, Ai Cập, Yemen và Syria đòi tự do, dân chủ, việc làm và cơm áo, các bộ lạc tại Libya chỉ đòi được phân chia phúc lợi.

Tại sao có sự khác biệt này? Lý do là từ ngày lập quốc đến nay (1951), tự do dân chủ chưa bao giờ là một giá trị để áp dụng trong nước.

Tổ chức chính quyền của Libya không dựa theo một định chế chính trị mẫu mực nào của phương Tây mà chủ yếu dựa trên liên minh giữa các bộ lạc.

Bộ lạc ở đây phải hiểu là sự liên minh giữa nhiều bộ tộc và bộ lạc nhỏ cùng chung huyết thống sinh sống trên cùng khu vực địa dư.

Vai trò chủ yếu của người lãnh đạo bộ lạc, cheikh (tù trưởng hay lãnh tụ), là gìn giữ sự thống nhất nội bộ và là gạch nối trung gian giữa chính quyền trung ương và các bộ lạc.

Cũng nên biết thêm, quyền lãnh đạo của Libya hiện nay chỉ quanh quẩn trong tay 140 dòng họ (bộ tộc) chính.

Theo một truyền thống đã có từ lâu đời, mỗi bộ lạc là một đơn vị kinh tế, chính trị và xã hội độc lập với chính quyền trung ương.

Cũng theo một qui ước bất thành văn đã có từ lâu đời, không gian sinh tồn của mỗi bộ lạc là một khu vực bất khả xâm phạm, không bộ lạc nào nào được quyền xâm phạm lãnh thổ của bộ lạc nào.

Khi có tranh chấp, chính quyền trung ương tổ chức hội nghị các vị tù trưởng của những bộ lạc lớn để giải quyết.

Dân số Libya hiện nay trên 6,5 triệu người, trong đó 90% là người Ả Rập và 85% trong số đó xuất thân từ 4 bộ lạc lớn: Warfalah, Kadhafa, Makarha và Tuareg. Mỗi bộ lạc lớn là sự kết hợp của nhiều bộ lạc nhỏ.

Thí dụ ở khu vực phía đông (Cyrenaica), trung tâm xuất phát cuộc nổi dậy và cũng là địa bàn sinh trú của bộ lạc Warfalah cùng với nhiều bộ lạc nhỏ khác như Zawayah, Awaqir, Abid, Barasa, Darsa, Arafah, Majabrah, Awajilah, Minifah, Abaydat, Fawakir.

Còn khu vực trung tâm (Tripolitania), địa bàn sinh trú của bộ lạc Kadhafa, qui tụ các bộ lạc nhỏ khác như Mugharbah, Ziaan, Rojahan, Ortella, Riaina, Farjane.

Khu vực sa mạc Sahara phía tây nam (Fezzan) là nơi qui tụ các bộ lạc du mục Beduins và Tuareg, dưới các bộ lạc này là các nhóm nhỏ khác như Hausa, Tebu.

Sở dĩ Kadhafi nắm giữ chính quyền liên tục trong suốt 40 năm qua là đã biết dung hòa quyền lợi của các bộ lạc để tranh thủ sự ủng hộ.

Sự nổi dậy của người Ả Rập tại Libya hiện nay là một phản ứng bình thường của những bộ lạc mà quyền lợi không được phân chia đồng đều.

Ðiều này cho thấy Kadhafi đã lên cầm quyền nhờ sự ủng hộ của các bộ lạc và hiện nay đang sắp mất chính quyền cũng vì các bộ lạc.

Phải nắm vững yếu tố bộ lạc mới hiểu những gì đã, đang và sẽ xảy ra tại Libya trong những ngày sắp tới.

Chính sách cầm quyền của Kadhafi

Chính sách cầm quyền của lãnh tụ Muammar Kadhafi dựa trên liên minh giữa các bộ lạc hơn là các đảng phái chính trị.

 Từ sau ngày lật đổ vua Idris đệ nhất năm 1969, Kadhafi tuyên bố thành lập nước Ðại Cộng hòa xã hội chủ nghĩa nhân dân Ả Rập Lybia với đầy đủ tất cả những qui chế của một quốc gia bình thường, nghĩa là tam quyền phân lập, nhưng trong thực tế tổ chức chính quyền chỉ là một liên minh cầm quyền phi định chế giữa ba bộ lạc lớn Warfallah, Kadhafa và Makarha.

 Bộ lạc Warfallah là nền tảng chính trị cho nhà lãnh đạo Libya

Nhắc lại, cho đến năm 1951, Libya chưa bao giờ là một quốc gia đúng nghĩa, sự tồn tại của người Libya trong suốt dòng lịch sử là nhờ sự liên kết giữa những bộ lạc cùng chung huyết thống và địa phương với nhau.

Khu vực sinh trú của người Libu, tiền nhân các các bộ lạc tạo thành quốc gia Libya ngày nay, nằm trên đường vận chuyển người và hàng hóa từ Trung Cận Ðông đến bờ biển Ðại Tây Dương, do đó liên tục bị những thế lực khu vực của mỗi thời đại chiếm đóng: Phoenician, Hy Lạp, Ai Cập, Carthaginian, đế quốc La Mã, Tây Ban Nha, đế quốc Ottoman, đế quốc và phát xít Ý, quốc xã Ðức, Anh, Pháp.

Năm 1951, Liên Hiệp Quốc trao trả độc lập cho Libya dưới quyền lãnh đạo của vua Idris đệ nhất, một người thuộc bộ tộc Sanussi tại Cyrenaica. Nguồn lợi chính của vương quốc Libya là dầu lửa, được khám phá năm 1956.

Trở lại chính sách cầm quyền, trong những năm đầu lãnh đạo, Kadhafi phân chia đồng đều các chức vụ trong chính quyền, trong quân đội và trong kinh tài cho các bộ lạc. Mỗi bộ lạc được phép cai quản một khu vực và có quyền đưa người vào các chức vụ thấp hơn như an ninh chìm, vệ sĩ, công nhân viên nhà nước.

Bộ lạc Warfallah được quyền cai quản khu vực phía đông (Cyrenaica). Warfallah là bộ lạc lớn nhất nước, với hơn một triệu dân, trải dài trên một vùng đất rộng lớn phía đông Libya, giáp ranh với Ai Cập, thủ phủ là Benghazi.

Tuy chỉ có 126 000 dân, Kadhafa là bộ lạc được trang bị vũ trang hùng hậu nhất và là lực lượng đáng tin cậy nhất của gia đình Kadhafi

Tuy là bộ lạc đông dân nhất, hơn một triệu người, và Cyrenaica là nơi có nhiều giếng dầu, khí đốt và hải cảng xuất khẩu dầu lớn nhất nước, nhưng khu vực phía đông đã không được tài trợ tương xứng với nguồn lợi do dầu khí mang lại, do đó đã trở thành nơi xuất phát cuộc nổi dậy chống lại Tripoli (thủ đô Libya). Nhiều đơn vị quân sự của bộ lạc này đã gia nhập phe chống đối và lãnh đạo cuộc kháng chiến chống Kadhafi.

Bộ lạc Kadhafa phụ trách quyền lãnh đạo khu vực trung tâm (Tripolitania).

Kadhafa là bộ lạc xuất thân của gia đình Kadhafi, tập trung trong khu vực trung tâm của Libya, thủ phủ là thành phố Sabha.

 Tuy chỉ có 126 000 dân, Kadhafa là bộ lạc được trang bị vũ trang hùng hậu nhất và là lực lượng đáng tin cậy nhất của gia đình Kadhafi.

 Nhân sự của bộ lạc này được tuyển dụng vào các lực lượng dân quân tự vệ, an ninh do chính các con trai của Kadhafi trực tiếp chỉ huy. Những người tung hô sẵn sàng chết cho Kadhafi đều xuất thân từ bộ lạc này.

Makarha là bộ lạc lớn thứ ba được Kadhafi tin tưởng và giao cai quản một khu vực rộng lớn phía tây nam (Fezzan), thực ra là vùng sa mạc Sahara nghèo khổ. Nhưng từ sau cú đảo chánh hụt năm 1993, các cấp chỉ huy quân đội và viên chức cao cấp trong chính quyền của bộ lạc này đều bị thất sủng.

Ngoài ra còn có thể kể thêm sự hiện diện của các bộ lạc du mục Bedouins và Tuareg, với hơn nửa triệu người, sinh sống trong khu vực sa mạc Sahara phía tây nam, và bộ lạc Zuaya, một chi nhánh của bộ lạc Warfallah, sinh sống cạnh các giếng dầu phía đông Libya, đang đe dọa chấm dứt sự ủng hộ chế độ Kadhafi và chuẩn bị gia nhập vào phe chống đối.

Tương lai nào cho Libya ?

Với cách tổ chức chính trị dựa trên liên minh bộ lạc như hiện nay, không ai có thể tiên đoán những gì sẽ xảy ra tại Libya trong những ngày sắp tới.

 Sự nổi dậy của quần chúng Libya không xuất phát từ những đòi hỏi căn bản về các quyền tự do và dân chủ, hay công ăn việc làm mà từ những đòi hỏi chia chác quyền lợi giữa các bộ lạc.

Nếu không có những vụ bắn giết người xuống đường tại Benghazi hồi giữa tháng 2-2011 vừa qua, sự chống đối có lẽ đã không qui mô như hiện nay.

Sát hại đồng chủng là một cấm kỵ, khi ra lệnh bắn vào đoàn người biểu tình Kadhafi đã xé bỏ khế ước bất thành văn là không được sát hại anh em, hành động này không thể tha thứ.

Thêm vào đó, thái độ kênh kiệu và khinh thường các định chế quốc tế của Kadhafi đã gây rất nhiều bất mãn trong giới lãnh đạo các cường quốc phương Tây. Loài trừ Kadhafi có lẽ là đồng thuận chung của các bộ lạc chống đối và các cường quốc phương Tây.

Hội nghị các tù trưởng ủng hộ lãnh đạo Libya ở Tripoli để bàn về tình hình chiến sự

Cũng nên nhớ từ sau khi vô hiệu hóa cú đảo chánh năm 1993, Kadhafi đã thoát hiểm hơn 40 âm mưu đảo chánh khác, sự trung thành của các bộ lạc đối với Kadhafi đã bị đặt lại.

Từ sau ngày đó tổ chức quân đội được chia thành hai phe rõ rệt: phe của bộ lạc Kadhafa, tức của gia đình Kadhafi, được trang bị không thua kém gì những quân đội của các quốc gia phương Tây tiên tiến; phe của các bộ lạc khác được trang bị với những loại vũ khí lỗi thời đã có từ thời Liên Xô cũ, có loại không còn sử dụng được nữa như các loại tên lửa phòng không.

 Ðó là chưa kể chính sách tuyển dụng lính đánh thuê, đa số là người Châu Phi da đen (Nigeria, Zimbabwe, Liberia, Tchad và Sudan), vào Libya bảo vệ chế độ.

Tại sao từ khi Nghị quyết 1973 có hiệu lực thi hành (17-3-2011), Kadhafi vẫn tiếp tục cầm quyền và còn thành công trong cuộc tái chiếm những địa điểm chiến lược đã bị phe nổi dậy chiếm giữ?

Cái gì đã khiến Kadhafi đảo ngược thế cờ ? Rất khó trả lời một cách giản dị. Là một người khôn ngoan và đầy mưu lược, Kadhafi đang phục hồi lại liên minh các bộ lạc, nhưng với các bộ lạc nhỏ phía tây nam, tức những sắc dân du mục Bedouins và Tuareg, nhằm đe dọa nội chiến sẽ xảy ra nếu bộ lạc Kadhafa không còn cầm quyền.

Thêm vào đó, liên minh quốc tế không can thiệp bằng bộ binh, quân đội của Kadahfi đã lẫn vào dân chúng để tránh bị dội bom và nhờ đó đã tái chiếm lại những địa điểm kinh tế chiến lược lớn.

 Kadhafi cũng biết rõ nỗi lo sợ của các quốc gia phương Tây về tổ chức khủng bố al Qaeda nên đã không ngừng tố cáo phe nổi dậy bị al Qaeda xúi giục.

Khi thấy lá bài này không thành công, Kadhafi liền kêu gọi Thánh chiến (Jihad) và đã lôi kéo được sự ủng hộ của một số quốc gia Hồi giáo khác. Nhưng cho dù đã làm đủ mọi cách để kéo dài thời gian cầm quyền, thời đại Kadhafi đang chấm dứt.

Di tích La Mã tại Libya: xã hội bản địa có tiếp xúc với các văn hóa bên ngoài nhưng không đều đặn

Nếu thành công phe chống đối sẽ tổ chức chính quyền như thế nào?

Cũng rất khó trả lời. Văn hóa bộ lạc và tôn giáo (Hồi giáo) vẫn còn quá mạnh trong lối suy nghĩ của người Libya để có thể tin rằng phe chống đối sẽ làm một cuộc cách mạng thay đổi sinh hoạt của đã có từ lâu đời.

Lý thuyết chỉ đạo sinh hoạt của các bộ lạc vẫn là tôn giáo, tức thánh kinh Coran. Hy vọng một quốc gia Libya dân chủ theo kiểu phương Tây sẽ được thành hình sau cuộc chống đối này là không sát với thực tế.

Bài viết thể hiện quan điểm và cách hành văn và đặt tên theo kiểu Pháp của tác giả, hiện sống tại Paris và viết bài cho các báo dân chủ.